Gelderland - Land van Maas en Waal

Gelderland; fietsen in het Land van Maas en Waal en de Betuwe

Inhoud

Beschrijving van het landschap
Dag 1: rondje Maas en Waal
Dag 2: land van Maas en Waal op z'n smalst
Dag 3: richting Maas-Waal kanaal bij Nijmegen
Dag 4: een rondje Betuwe
Dag 5: een dagje Tielerwaard

Beschrijving van het landschap

Laat ik beginnen met een liedje van Boudewijn de Groot; over "het land van Maas en Waal".

Het Land van Maas en Waal is in feite een eiland; omsloten door de Waal in het noorden, het Maas-Waal kanaal in het oosten, de Maas in het zuiden en het kanaal van Sint Andries in het westen.

loop rivieren in Midden-Nederland (bron: Wikipedia)

Het landschap van de "eilanden" in het rivierengebied bestaat uit stroomgeulen, oeverwallen en komgronden. Vroeger, toen de rivieren niet goed bedijkt waren en geregeld overstroomden, werd zand afgezet op de oeverwallen, die daardoor iets hoger in het land lagen dan gebieden waar klei werd afgezet of waar veenvorming optrad. Deze laatste gebieden klonken in en liggen thans lager; de komgronden.
Op de vruchtbare en relatief drogere oeverwallen ontstond fruitteelt, met beschermende windsingels. Meestal aan de randen van de eilanden in de buurt van de rivier. Meer landinwaarts, en dus iets lager en natter, ontstond op de kerngronden landbouw en op de laagste gebieden veeteelt of hooiland. Deze verdeling van grondgebruik is nog steeds in de waarden terug te vinden.
Doordat de dijken relatief hoog liggen in het landschap is fietsend over de dijken heel mooi de structuur van de waarden te bewonderen. Ook zijn prachtige dijkhuisjes te zien die aan de binnendijk-kant soms tot twee etages extra hebben t.o.v. aan de dijkkant, door de soms wel 5 meter hoge wakerdijken aan de rivieren.
De uiterwaarden langs de grote rivieren, inclusief de nevengeulen en (afgedamde) meanders, veranderen langzamerhand in een bijna aaneengesloten lintvormig natuurgebied, door actief opkopen en beheren door Overheid en Provinciale Landschappen. Dat maakt het fietsen en wandelen langs de rivieren nóg aantrekkelijker.

Dag 1: rondje Maas en Waal

Vandaag heb ik de auto genomen naar Boven-Leeuwen in Gelderland. Met de fiets in de middag een kennismakingsrondje Maas en Waal gefietst.

mijn verblijf in Boven-Leeuwen

Ik overnacht in het mooie tuinhuisje van de familie Van den Berg in Boven-Leeuwen, waar goed voor mij gezorgd wordt.

rondje Maas en Waal

zijtak van de Waal bij Boven-Leeuwen

riviertje bij landgoed Horssen

Dijkmagazijn bij Maasbommel

Een dijkmagazijn is een publieke schuur voor de opslag van dijkmaterialen.

Er konden bijvoorbeeld schoppen, kruiwagens, emmers en zandzakken in voorraad worden gehouden, die dienden om de dijken bij overstromingsgevaar te versterken of bij beschadiging te herstellen.

de Maas bij Maasbommel

oude geveltjes aan de haven van Maasbommel

wiel in een oude Waaltak bij Wamel

splitsing van Waal met een strang (Waaltak) bij Beneden-Leeuwen

Dag 2: Land van Maas en Waal op z'n smalst

Vandaag heb ik de loop van Maas en Waal gevolgd richting de Bommelerwaard. Met name het smalle deel, waar de rivieren slechts een paar kilometer uit elkaar liggen, heeft mijn belangstelling. De smalle strook land ertussen is kwetsbaar, zeker doordat er ter plaatse ook nog meren liggen en het geheel via grondwater met elkaar in verbinding staat.
Het stelde mij gerust dat deze smalle strook land in compartimenten is opgedeeld door dwarsdijken die de winterdijken van de beide rivieren verbinden. Als er een rivierdijk doorbreekt (wat eerder vaak gebeurd is gezien het grote aantal "wielen" in dit gebied), dan kan maar een klein stuk land overstromen. De verbindingsdijken voorkomen dat de lagergelegen Bommelerwaard geheel zou overstromen.

naar de Bommelerwaard

woonboten in de Waalstrang bij Boven-Leeuwen

Het water in de Waal staat nog steeds zó laag, dat sommige woonboten de bodem van de Waalstrang (nevengeul) raken en scheef dreigen te zakken. Door het plaatsen van palen en het bevestigen hieraan worden de boten gesteund.

informatiepaneel samenkomen drie dijken

Vlak bij het plaatsje Oude Maasdijk is een verbindingsdijk aangelegd tussen de winterdijk van Waal en Maas. Zie topografisch kaartje.

Dit is ook gedaan op andere plaatsen in het smalle deel tussen Waal en Maas. Zodoende kan slechts een klein stuk land onderwater komen bij een dijkdoorbraak in dit kwetsbare stuk land.
Ook onderstaande fabriek is voorbereid. Alle gebouwen staan op terpen.

fabriek op terpen in smalle strook tussen Waal en Maas

Sint Andries; de nieuwe sluis tussen Waal en Maas

informatiepaneel bij fort Sint Andries

Fort Sint Andries, gelegen op de smalle landstrook, is gebouwd rond 1816 met de bedoeling de scheepvaart op Waal en Maas te beschermen. Het fort beschermde ook de oude sluis tussen Waal en Maas (zie foto hieronder).

informatiepaneel oorspronkelijk fort

onderkomens bemanning van het fort (nu vleermuizen)

Rond 1955, tijdens de Koude Oorlog, is op dezelfde locatie ook een Luchtwachttoren gebouwd, om vijandelijke vliegtuigen te spotten. Van deze torens lag (en ligt ten dele nog) een heel netwerk in Nederland. Deze toren bij fort Andries is door Staatsbosbeheer gerenoveerd en kan beklommen worden!

informatiepaneel luchtwachttoren

de Luchtwachttoren

uitzicht vanaf de Luchtwachttoren op de Sint Andries sluizen

.... en op de Waal

zicht op de fundamenten van het vijfhoekige fort

informatiepaneel over de ligging van het fort en de oude sluis

restanten van de oude sluis tussen Waal en Maas

de Hurwenensche Kil; een oude Waaltak

de bruggen bij Zaltbommel

zicht op Waal en Hurwenensche Kil

watertoren bij de vesting van Zaltbommel

een "mangrove-boom" in de vesting-gracht van Zaltbommel

Nederlands Dakpannen Museum in Alem

Het dorpje Alem heeft een bijzondere historie. In dit gebied is de Maas altijd de grens geweest tussen Gelderland en Brabant. Alem behoorde bij Brabant, omdat de Maas oorspronkelijk ten noorden van het dorp stroomde. Echter bij de grote kanaliserings-maatregelen begin vorige eeuw is de bedding van de Maas verlegd naar de zuidkant van Alem (zie het topografische kaartje). Vanaf dat moment hoorde Alem bij Gelderland!!

Alem met noordwest de Oude Maasbedding en oost de gekanaliseerde Maas

Maasplassen bij Kessel (een restant van de oude Maasbedding)

De stuw bij Lith is één van de zeven stuwen die de Maas in Nederland bevaarbaar maken. Van nature varieert de hoeveelheid water die door de Maas naar zee stroomt namelijk sterk. In perioden met weinig neerslag in het stroomgebied is er zo weinig waterafvoer, dat er zonder stuwen geen schepen zouden kunnen varen. De stuwen houden het water tegen.
De zeven stuwen op een rij zijn als de treden van een langgerekte trap. Om schepen te kunnen doorlaten zijn naast de stuwen in de Maas schutsluizen gebouwd.

de stuw in de Maas bij Lith

informatiepaneel van de stuw bij Lith

een schip wordt "geschut" in de stuw

De Maas tussen Den Bosch en Grave was vóór 1900 een rivier met veel grote bochten. Het landschap was hier zeer vlak, waardoor de rivier breed "uitwaaierde" en er grote bochten ontstonden. De Maas was in deze streek dan ook een slingerrivier. Omdat het land erg vlak was, overstroomden bij hoge waterstanden grote gebieden.
Om de wateroverlast te beteugelen zijn bijna alle bochten in de Maas afgesneden door kanalisaties. De lengte van de Maas tussen Den Bosch en Grave nam daardoor af met ongeveer 50 km. Dat was ook gunstig voor de scheepvaart; op dit traject halveerde de vaartijd.
Bij het dorpje Lithoijen is een oude meander in de Maas van vóór de kanalisatie nog steeds aanwezig (zie topo-kaartje).

voormalige Maas-bedding, nu watersportgebied

Maasstrang bij Lithoijen

zicht op de Maasstrang

informatiepaneel kanalisatie Maas

Maasplassen bij Oijen

uitzichttoren bij Oijen

Dag 3: richting Maas-Waal kanaal bij Nijmegen

Vandaag heb ik de oostkant van het Land van Maas en Waal bezocht. Langs de Waal naar het Maas-Waal kanaal en via de Maas weer terug. Een mooie rit met als hoogtepunt Batenburg. Wat een mooi stadje en een mooie ruïne!
Langs de Maas-route heb ik veel resultaten van de kanalisering uit 1935 gezien. Een strakkere rivier met veel meanders die nu prachtige natuur- en/of watersport gebieden zijn geworden.

langs het Maas-Waal kanaal

In de jaren 90 traden de Maas en de Waal regelmatig flink buiten hun oevers bij hoogwater. Dat was voor de overheid het teken maatregelen te nemen. Onder de noemer ‘Ruimte voor de rivier’ moest het rivierengebied veiliger gemaakt worden. Dat kon door bij hoogwater rivieren gebruik te laten maken van de uiterwaarden. Zo ontstond het project herinrichting Afferdense en Deestse Waarden. (bron: nieuwsbrieven Rijkswaterstaat)

herinrichting Afferdense Waarden; verdiepen uiterwaarden

idem

informatiepaneel Rijkswatestaat

het grotere plaatje; een keten van gerealiseerde herinrichtings projecten langs de Waal

kruising van Waal met Maas-Waal kanaal; noordzijde

sluizen in Maas-Waal kanaal bij Weurt

sluizen bij kruising Maas-Waal kanaal zuidzijde bij Heumen

spoorbrug over de Maas bij Grave

nevengeulen in de Maas bij Niftrik

idem

nevengeul in de Maas bij Batenburg

De legende zegt dat al rond het jaar 327 een eerste toren is gebouwd van het latere kasteel Batenburg op de resten van een Romeinse tempel. Vanaf de Middeleeuwen kwam het kasteel in al zijn glorie tot ontwikkeling, tot het in 1794 door de Fransen verwoest werd.

ruïne Batenburg

straatbeeld Batenburg

dijkmagazijn met het Spijkse Wiel, bij Appeltern

Dag 4: een rondje door de Betuwe

Vandaag verken ik de Betuwe, althans het deel ten noorden van het Land van Maas en Waal. Het pontje bij Druten was uit de vaart genomen vanwege de lage waterstand in de Waal, dus ik heb de brug bij Beneden-Leeuwen genomen.
Dit deel van de Betuwe is ingesloten tussen de Nederrijn in het noorden, de Waal in het zuiden, het Amsterdam-Rijnkanaal in het westen en het kanaal van Pannerden in het oosten. Ook een eiland dus, net als het Land van Maas en Waal.

rondje door de Betuwe

de dijk naar Druten, vroeg in de ochtend

informatiepaneel over verlaging van de Waalkribben

De afgelopen jaren zijn de kribben in de Waal met ongeveer een meter verlaagd, om de doorstroming van de rivier te bevorderen.
Kribben zijn korte dammen die haaks op de rivier liggen. Ze zorgen ervoor dat de rivier op zijn plaats blijft en dat de vaarweg bevaarbaar blijft voor de scheepvaart. Door de kribben te verlagen kan de rivier bij hoogwater het water sneller afvoeren.

de Waal naar het oosten, vanaf de Waalbrug

De kerncentrale bij Dodewaard is in gebruik geweest van 1969 tot 1997. Het was de eerste kerncentrale van Nederland; met een gering vermogen. De sluiting vond eerder plaats dan gepland, vanwege maatschappelijke onrust rond kernenergie. De stralingsbron is in beton geïsoleerd. Sloop staat gepland voor 2045, als de ergste straling geweken is.

kerncentrale Borselle

nevengeul Nederrijn bij Opheusden

In de voorlaatste IJstijd heeft vanuit Scandinavië een gletsjer gelegen tot in de Gelderse Vallei. De stuwwallen van deze gletsjer vormden de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe. De zuidelijke punt van deze stuwwal is door de Rijn weggesleten. Vandaar dat de Grebbeberg en de Wageningse Berg een stukje van elkaar afliggen.

Grebbeberg vanaf Opheusden

koeien bij de Waal, Grebbeberg op achtergrond

Bij Tollewaard zijn de zomerkaden en de uiterwaarden verlaagd om de rivier meer ruimte te geven. De uiterwaarden zullen vaker onder water staan.

informatiepaneel uitdiepen uiterwaarden Waal bij Tollewaard

Het eiland van Maurik is ontstaan door het afsnijden (kanaliseren) van een bocht in de Nederrijn. Hierdoor ontstond een "dode" rivierarm die wel een open verbinding naar de rivier heeft behouden, en dus nut heeft als waterberging bij hoogwater.
Het is een mooi natuurgebied geworden (onderdeel van het Rijntakken-project). Ook is er veel gelegenheid voor recreatie en watersport.

informatiepaneel Eiland van Maurik

stuw bij Maurik in achtergrond

kruising Waal met Amsterdam-Rijn kanaal

De rivier de Linge ontvangt zijn water uit het Pannerdens Kanaal, stroomt onder het Amsterdam-Rijn kanaal door (via duikers) en eindigt bij Gorichem (in de Alblasserwaard) in de Boven-Merwede (een voortzetting van de Waal).

hier gaat de Linge onder het Amsterdam-Rijn kanaal door

Dag 5: een dagje Tielerwaard

De Tielerwaard is een eiland dat wordt ingesloten door de Linge in het noorden en westen, door de Waal in het zuiden en door het Amsterdam-Rijn Kanaal in het oosten. Ten noorden van de Tielerwaard ligt de Neder-Betuwe en ten zuiden de Bommelerwaard.

Vandaag volg ik de stroomgeul van de rivier de Linge, over het traject van Geldermalsen tot Gorichem (en terug). Omdat de Linge voor het grootste deel niet bevaarbaar is voor commercieel vrachtverkeer, is de rivier nooit gekanaliseerd. Daardoor is de oorspronkelijke meanderstructuur vooral tussen Geldermalsen en Gorichem behouden gebleven.
Waar de Maas en vooral de Waal grootschalige dijken en uiterwaarden heeft, is de Lingedijk veel kleinschaliger en intiemer. De uiterwaarden zijn smal en de vaak monumentale huisjes staan vlak aan de dijkweg. Je kan er heerlijk fietsen in het afwisselende landschap.

In een ver verleden was de Linge een nevengeul van de Waal. Nu krijgt het riviertje bij Doornenburg op gecontroleerde wijze zijn water uit het Pannerdens Kanaal. Op weg naar Gorichem, waar de Linge uitmondt in de Boven-Merwede, ontvangt het riviertje veel water uit de polders van de Tielerwaard dat met gemalen uit de lagere komgronden omhoog gepompt wordt.

stroomgeul rivier de Linge (bron: Wikipedia)

rondje langs de Linge in de Tielerwaard

fruitbomen langs de Lingedijk

herfstkleuren in Beesd

Fort Asperen is gebouwd rond 1845 en is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Als de vijand eraan kwam, konden stroken weiland tussen Muiden en de Biesbosch onder water gezet worden. Het land werd daardoor moeilijk begaanbaar voor de vijand.
Fort Asperen is ook gebouwd om de sluizen, de Linge en het doorgangspunt over de dijk te verdedigen.

fort Asperen

informatiebord fort Asperen

Op onderstaand kaartje zijn beide inundatiesluizen bij fort Asperen in rood omcirkeld. De sluizen zijn mede bijzonder, omdat ze van het van het "waaierdeur-type" zijn. Door de bijzondere constructie kan deze sluis tegen de druk van de rivier in geopend worden. Met deze techniek kon een groot deel van de Tielerwaard tussen Linge en Lek "blank gezet worden", tot aan de Diefdijk meer naar het westen aan toe. Het waterniveau was te hoog om te lopen, en te ondiep om te varen.