Noord-Holland; de Kop en Texel

Inhoud

Beschrijving van het landschap
Dag 1: rondje Wieringen
Dag 2: duinen en dijken
Dag 3: de Wieringermeer polder
Dag 4: rondje Texel
Dag 5: de Hooge Berg, Waal en Burg resp. de Slufter

Beschrijving van het landschap

Tijdens de IJstijden is Nederland diverse malen bedekt geweest met kilometers dikke gletsjers. Door het aangroeien van het ijs werd de bodem ingedrukt en opzij geschoven; hierdoor ontstonden diepe geulen in het landschap, afgewisseld door lijnvormige heuvels (morenen) van verplaatste grond en stenen. De gletsjers kwamen tot de lijn Den Haag-Nijmegen (zie groene en blauwe vlakken in het kaartje). Door het smelten van de gletsjers werden de geulen weer grotendeels opgevuld met sediment uit de rivieren en puin uit het ijs. Dit veroorzaakte een dikke laag zogenaamde keileem (roze in het kaartje).

invloed van IJstijden in Nederland

Door erosie van water en wind werd het land langzamerhand weer genivelleerd, maar op sommige plaatsen waren de zijmorenen (stuwwallen) zó hoog, dat de restanten nog steeds zichtbaar zijn. Zo schoof een gletsjer tussen het huidige Texel en de Kop van Noord-Holland door de huidige Waddenzee. Naar beide kanten werd het puin weggedrukt. Zo ontstond de Hooge Berg op Texel en het hoger gelegen Wieringen. Diep in de bodem van het Marsdiep zijn dikke lagen keileem aangetroffen.

geomorfologische kaart van Nederland (rood is keileem aan het oppervlak)

Na de laatste IJstijd, lag de zeespiegel ruim 100 meter lager dan nu. Door het afsmelten van de gletsjers steeg de zeespiegel (blauwgroen op de kaart) en bereikte de Nederlandse kust (geel) ca. 11.000 jaar geleden. Texel, Wieringen en Gaasterland lagen toen als eilandjes in de zee.

Nederland ca 11.000 jaar geleden (bron: Wikipedia)

Onder invloed van binnendringend zeewater vanuit het noordwesten en rivierwater vanuit het zuidoosten, veranderde Nederland in een moeras met een uitgebreid waddengebied (groen in de kaart) in de noordelijke provincies en veen (bruin) in de rest van het land. Alleen de hoger gelegen delen bleven droog (zuidoost Nederland). Op de kaart zijn ook stuwwallen en keileem eilanden zichtbaar, in het noorden en noordwesten, restanten van de IJstijden.

Nederland ca. 2000 jaar geleden (bron: Wikipedia)

Het is niet algemeen bekend, maar in de diepe ondergrond van de Waddenzee ligt een oude uitgedoofde vulkaan; de Zuidwalvulkaan. Het bestaan hiervan is ontdekt in 1970 tijdens boringen naar olie en gas. Men schat dat de vulkaan ca. 150 miljoen jaar oud is.

locatie Zuidwalvulkaan (bron Topomania)

Dag 1: rondje Wieringen

Vandaag ben ik naar Wieringen gereden met de auto en de fiets achterop. Ik overnacht bij mevrouw Schutte in een prachtig tuinhuis aan de rand van het voormalige eiland Wieringen met uitzicht op de Wieringermeer, een inpoldering uit 1930. In die tijd was Wieringen door de relatief hoge ligging een eiland, hoewel het duizenden jaren daarvoor deel uitmaakte van het vaste (moerasachtige) land. Begin vorige eeuw besloot men Wieringen (opnieuw) met de rest van Noord-Holland te verbinden. Eerst werd de Amsteldiepdijk richting Anna Paulowna aangelegd, waardoor het Amstelmeer ontstond (ca. 1925). Daarna volgde de Wieringermeer polder (1930) en de Afsluitdijk (1932).
Wieringen ligt een aantal meters boven de Wieringermeer polder. Dat is duidelijk te zien als je vanuit zuidelijke richting naar Wieringen fietst. Maar er is meer. De wegen op Wieringen zijn oud en kronkelig. De Wieringermeer polder is ontworpen op de tekentafel; het heeft kaarsrechte wegen en kavels.

artist impression Wieringen Randmeer (bron: Urban Landscapes)

Het had niet veel gescheeld of er was een randmeer gekomen tussen eiland en polder, zodat de zeilbootjes langs mijn huisje konden varen.

mijn Vrienden op de Fiets tuinhuisje aan de Varkensgrasdwarsweg

mijn uitzicht langs de Hoelmer Wierdijk

rondje Wieringen

informatiepaneel Hoelmer Wierdijk

De zuidkant van Wieringen, dus aan de voormalige Zuiderzeekant, had een zogenaamde wierdijk; twee rijen palen met daartussen plaggen van zeegras. Later verstevigd met stenen, omdat de palen wegrotten. Over dit dijkje, nu een slaperdijk, loopt een prachtig fietspad, dat uitkomt op de Waddenzeedijk.

fietspad over de Hoelmer Wierdijk

Waddenzeedijk

buitendijks met laagwater.....

nieuwe afsluiting van de dijk bij Den Oever; deuren en schuiven

plan voor creatieve dijkverzwaring met geïntegreerde tribunes bij Den Oever

elektrisch gemaal Leemans bij Den Oever met krukas van het oude dieselgemaal als monument

bospad in het Robbenoordbos

Dag 2: duinen en dijken

Vandaag ben ik vanaf Wieringen langs de Noordzeekust gefietst tot aan de Schoorlse duinen, langs Huisduinen, Zwanenwater en Hondsbossche Zeewering. En via de polders terug, deels over de Westfriese Omringdijk. Een prachtige tocht met een stralende zon, flinke wind en een beetje fris.

duinen en dijken in de kop van Noord-Holland

de vuurtoren van Huisduinen

De binnenduinrand is langzamerhand langs de gehele kust van Nederland verdwenen. Hier lagen vaak de oudste duinen, omdat de nieuwere duinen de neiging hebben richting zee uit te groeien. Logisch, daar komt het verse zand vandaan. De binnenduinrand, de overgang naar de polders, wordt vaak afgegraven om ruimte te maken voor de teelt van bloembollen. Het zand wordt gebruikt om de grond geschikt te maken. Vaak wordt ook nog stro toegevoegd. Het resultaat is een scherpe lijn in het landschap.

scherp afgegraven binnenduinrand tussen Den Helder en Petten

Harger polder vanaf de Hondsbossche Zeewering, op de achtergrond de Schoorlse duinen

Hondsbossche Zeewering, richting strand

De Hondsbossche Zeewering is oorspronkelijk een dijk tussen Camperduin en Petten, omdat daar de duinstrook onvoldoende bescherming bood tegen hoogwater, nadat de meeste duinen tijdens de Sint-Elisabethsvloed van 1421 zijn weggeslagen.
De Harger polder stroomde nadien geregeld onder water. Diverse slaperdijken in de polder zijn daar de stille getuigen van.
De Hondsbossche dijk, aangelegd in 1880, is door middel van zandsuppletie aan de zeezijde voorzien van een extra barrière tegen het oprukkende zeewater. Waar je vroeger over de kale dijk kon fietsen langs de vloedlijn, is nu een mooi duingebied aangelegd met een nieuw fietspad. Alleen vanuit de polder is het oorspronkelijke dijklichaam nog zichtbaar.

een "gestrand schip" bij Hargen

de duinen mogen weer stuiven

Dag 3: de Wieringermeer polder

Noord-Holland rond 1300 (bron: Historische Kaart)

2000 jaar geleden was het noorden van Nederland bedekt met een uitgestrekt veengebied. Dit veen werd tijdens een aantal stormvloeden weggeslagen, waardoor lokaal steeds meer open water ontstond dat zich ging aaneensluiten tot grote gebieden, zoals de Zuiderzee.
De aanvallen van de zee op Noord-Holland zijn van alle tijden. Zowel vanuit de Noordzee als vanuit de Zuiderzee. In feite is de kuststrook van Noord-Holland een voortzetting van de Waddeneilanden. Pas door ingrijpen van de mens is het land "gestabiliseerd". In het kaartje is de eilandstructuur van de kust duidelijk zichtbaar.
De Westfriese Omringdijk is een aaneenschakeling van kleine dijkjes, voltooid in de 12e eeuw. Westfriesland is dus geen droogmakerij; het land lag destijds boven zeeniveau maar werd steeds meer bedreigd door overstromingen. Wieringen stak als een baken boven zee uit maar men moest daar ook de dijken verzwaren.

Rond het jaar 1000 was de Wieringermeer nog gewoon land. Langzamerhand is dit gebied "verdronken" in de Zuiderzee. De Zuiderzee stond dus in de 12e eeuw tot aan de Westfriese Omringdijk, die destijds dus een zeedijk was.
De droogmaking van de Wieringermeer in 1930, als onderdeel van de Zuiderzee, was ingegeven door de behoefte aan meer bouwland. Nog steeds is het een agrarisch gebied, met steeds meer groeiende steden als Wieringerwerf en Middenmeer.

Planeconomie; polderstructuur vanaf de tekentafel (bron: Provincie Noord-Holland)

Tijdens mijn fietstocht ga ik de Wieringermeer polder beter bekijken.

rondje Wieringermeer

informatiebord opbouw wierdijk

gemaal Lely bij Medemblik

gemalen Lely en Leemans, verantwoordelijk voor het leegpompen van de Wieringermeer

Kolhorn, aan de Westfriese Omringdijk, is een oud vissersdorp met een eigen haven. Het lag vroeger aan de Zuiderzee. Rond 1847 is eerst de Groetpolder, meteen ten zuiden van Kolhorn, drooggelegd. Kolhorn behield via een inham toegang tot de Zuiderzee. In 1930 werd de Wieringermeer drooggelegd. Toen verloor Kolhorn directe toegang tot het IJsselmeer. Op de dijk staan een aantal "turfboeten"; schuren waarin handelswaar tijdelijk werd opgeslagen (rechts op de foto).

dorpsgezicht van Kolhorn met turfboeten

Dag 4: rondje Texel

De Waddeneilanden strekken zich uit van Noord-Holland tot Denemarken.

Waddeneilanden van Texel tot Denemarken. (Bron: Wikipedia)

De eilanden zijn ontstaan door een samenspel van wind en stroming en zijn opgebouwd uit zand uit zee. De Waddenzee is in feite een lintvormige lagune tussen de eilanden en de kust van het vasteland. Hier vinden veel zeedieren en vogels bescherming, tijdens het grootbrengen van de jongen.

De waddeneilanden zijn voortdurend in beweging; zij hebben de neiging zich te verplaatsen van west naar oost door de heersende stroming en windrichting. Daardoor verdwijnt de westkant langzaam in zee en zijn op de oostkanten vaak grote zandplaten te vinden. De meeste dorpen, vaak gesticht midden op het eiland, liggen daardoor inmiddels aan de westkant van de eilanden.

Ook ontstaan vaak langs de zeegaten nieuwe haakvormige eilanden, zoals de Razende Bol tussen Texel en Den Helder. Deze aanwassen kunnen vastgroeien aan bestaande eilanden, maar ze kunnen ook weer verdwijnen.

Vandaag ben ik met de pont naar Texel gevaren. Ik logeer in Den Burg. In de middag heb ik Texel verkend; het is al weer wat jaartjes geleden dat ik hier voor het laatst fietste.

Nationaal Park "de Duinen van Texel" beslaat een aanzienlijk deel van het westelijke deel van het eiland.

Nationaal Park "de Duinen van Texel"

Maar ook aan de Waddenkant wordt nieuwe natuur gecreëerd.

Texel staat bekend om zijn schapen en wolproducten. De schapen worden vaak gehouden op weilandjes, gescheiden door zogenaamde Tuunwallen; aarden wallen van lokale klei.

Tuunwallen op de Hooge Berg (bron: Wikipedia)

rondje Texel

luchtfoto "rondje Texel" van Relive

boottocht van Den Helder naar Texel

informatiepaneel "de Gouden Driehoek"

In 1592 is fort De Schans aangelegd nabij Oudeschild, om de schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie te verdedigen tegen de Spanjaarden. De schepen lagen buitendijks voor anker aan de "Reede van Texel"; de thuisbasis in die tijd. Dit belangrijke gebied uit de Gouden Eeuw wordt "de Gouden Driehoek" genoemd; gelegen tussen de drie hoekpunten fort De Schans, Oudeschild en de Hooge Berg.

zicht op de Hooge Berg vanaf fort de Schans

gemaal "de Schans" met twee centrifugaalpompen

fort "De Schans"

zicht op "De Zandkes" tussen de oude en de nieuwe Waddendijk

informatiepaneel over de Zandkes, brakke kwel tussen de dijken

een baken op de dijk tussen Oudeschild en Cocksdorp

informatiepaneel over dijkversterking aan de Waddenzee

vuurtoren bij Cocksdorp

zicht op Vlieland

de bossen van Nationaal Park "Duinen van Texel"

de haven van Het Horntje met zicht op Den Helder

Aan de zuidoost kant van Texel wordt een duingebied aangelegd tegen de Waddendijk aan. Het doel is het creëren van nieuwe natuur en het bieden van extra bescherming van de dijk. Vergelijkbaar met de Hondsbossche Zeewering; ook daar ontmoeten de woeste golven bij springvloed eerst de nieuwe duinen voordat de golven de dijk kunnen beschadigen.
Er is op de dijk een uitzichtpunt gebouwd van waaruit men de werkzaamheden kan bekijken. Voorlopig zijn alleen bulldozers te zien, maar met een paar jaar zal hier een mooi natuurgebied ontstaan. Onderstaande plaatjes van het uitzichtpunt geven een voorproefje.
Het achter de dijk gelegen gemaal Prins Hendrik voert polderwater af door de dijk het nieuwe natuurgebied in, zodat een overgang van zoet- naar zoutwater wordt gecreëerd met grote ecologische rijkdom, zo is het idee.

bulldozers maken nieuwe duinen

toekomstige impressie vanuit de lucht

gemaal Prins Hendrik

Dag 5: de Hooge Berg, Waal en Burg resp. de Slufter

Vandaag ga ik de Hooge Berg en de Slufter nader bekijken. Ook probeer ik in het landschap te ontdekken, waar de van oorsprong twee eilanden Texel en Eierland met elkaar verbonden zijn.

Hooge Berg, Eierland en Slufter

de Hooge Berg aan de horizon

"het Bossie" als kruin van de Hooge Berg

Texel en Eierland waren vroeger twee aparte waddeneilanden, die door toedoen van de mens aan elkaar gegroeid zijn. Dit is gedaan door de aanleg van stuifdijken, waar de wind vervolgens zand tegen plaatste. Het resultaat is nog steeds zichtbaar in het land.
De Waal en Burgerdijk was een oude zeedijk van het oorspronkelijke eiland Texel. De dijk vertoont een aantal wielen, voormalige dijkdoorbraken. De polder Waal en Burg is ontstaan in 1654 door aanleg van de Ruigendijk. De polder bevat een aantal oude kreken zoals de Molenkil.
In de buurt van de Molenkil en de Ruigendijk (de oorspronkelijke oostelijke dijk van het oude Texel, nu slaperdijk) halverwege het eiland ligt de oorspronkelijke grens. Het duingebied oostelijk van de Slufter behoorde bij Eierland. De nieuw ontstane polders in het noordoosten van Texel zijn dus relatief jong en dat is te zien aan de landinrichting; strakke polders, net als in de Wieringermeer. Terwijl het oudere zuidwestelijke deel van Texel met zijn kronkelige weggetjes meer op het voormalige eiland Wieringen lijkt.