Zuid-Holland

Zuid-Holland - waarden en eilanden

Inhoud

De Zuid-Hollandse landschappen
Dag 1: Kennismaking met de Alblasserwaard
Dag 2: De Krimpenerwaard
Dag 3: De Biesbosch
Dag 4: Via de Vlist naar de Reeuwijkse Plassen
Dag 5: Rondje Voorne
Dag 6: langs Giessen, Linge en Diefdijk
Dag 7: op zoek naar sporen van "hoog water in de polder"

De Zuid-Hollandse Landschappen

Zuid-Holland kent een heftige geschiedenis wat de strijd met het water betreft. De provincie is in de historie belaagd van drie kanten; de zee, de grote rivieren en het hogere achterland (overwater).

huis bij Giessendam met hoge voordeur, te gebruiken bij wateroverlast

Zuid-Holland (bron: Wikipedia)

Zuid-Holland is de delta van een aantal grote rivieren in Nederland; de Waal, de Lek, de Merwede en de Hollandse IJssel. De laaggelegen gebieden (kommen) tussen de rivieren worden Waarden genoemd. Feitelijk zou men de Tielerwaard, Vijfherenlanden en de Alblasserwaard kunnen beschouwen als één langgerekt eiland in de Rijn; een rivier die in het verleden zijn loop nogal eens heeft verlegd. Immers Lek en Waal zijn afsplitsingen van de Boven-Rijn uit Duitsland via het Pannerdens Kanaal bij Millingen in de Gelderse Achterhoek!
Goed beschouwd komen slechts 2 grote rivieren Nederland binnen; de Boven-Rijn en de Maas. Vooral de Rijn krijgt veel verschillende namen en aftakkingen. De Maas stroomt bijna onverstoorbaar "onder zijn eigen naam" door tot in het Hollands Diep.

stroomgebied Rijn en Maas (bron: Wikipedia)

Alblasserwaard en Krimpenerwaard, als onderdelen van de zuidgrens van het Groene Hart, zijn onderdelen van mijn fietstochten in dit waterrijke gebied.

Dag 1: kennismaking met de Alblasserwaard

De Alblasserwaard ligt ingeklemd tussen de Lek aan de noordkant; de Waal aan de zuidkant en De Noord in het westen. Het veenlandschap helt af naar het westen; aan de oostkant ligt het land iets boven NAP en aan de westkant ca. 2 meter onder NAP. In het verleden stond de westkant vaak blank, zeker als de dijken weer eens doorbraken. Diverse watermolens moesten het teveel aan water "uit de polder slaan". Zo zijn de molens van Kinderdijk, het laagste punt in de polder, belangrijk voor de afwatering.

rondje door de Alblasserwaard

Mijn overnachtingsadres bij mevrouw Verschoor in Brandwijk is wederom een mooi plekje; direct aan de Wetering tussen de boerderijen.

mijn logeeradres

uitzicht vanuit de voordeur

In het westelijk deel van de Alblasserwaard lopen veenrivier de Alblas en de gegraven Weteringen oost-west. Dat heeft te maken met de helling in het landschap. Daardoor lopen ook de wegen in de polder oost-west. Aan deze wegen liggen veel lintdorpen. Achter de huizen begint vaak meteen de verkaveling t.g.v. de veenontginning. De kavels staan loodrecht op de wegen die vaak op dijkjes of zandwallen gelegen zijn. Vanaf beide wegen raakten de kavels elkaar in het veld; hier werd vaak een Wetering voor de waterafvoer gegraven. Ook liggen hier vaak de Tiendwegen.

molens bij Kinderdijk

Vroeger moesten de boeren pacht afdragen aan de landeigenaar. Dit tiende deel van de oogst werd opgehaald via zogenaamde Tiendwegen door het landschap, meestal "achterom" tussen de verkavelingen door.

langs een Tiendweg

Kort na de laatste IJstijd, ca. 10.000 jaar geleden, was dit gebied een toendra. Nadat de dooi was ingetreden vond veel zandverstuiving plaats. De wind vormde vaak zandduinen die nog steeds in het Nederlandse rivierenlandschap terug te vinden zijn; de zgn. rivierdonken. Later toen de Noordzee volliep en dus het waterpeil in de grote rivieren ophoogde, vond op grote schaal veenvorming plaats. De toppen van de donken staken hier meestal bovenuit. Op deze droge "kopjes" hebben destijds de eerste mensen zich gevestigd.

Schoonenburgse Heuvel (een rivierdonk, ca. 4 meter boven NAP)

langs de Lek

vestingstadje Nieuwpoort

Dag 2: De Krimpenerwaard

Ten noorden van de Alblasserwaard ligt de Krimpenerwaard, ingesloten in het noorden door de Hollandse IJssel, in het zuiden door de Lek en in het oosten door de Vlist. Een "krimp" is een bocht in een rivier. De Hollandse IJssel was vroeger een zijtak van de Lek. De rivier is in 1285 door Graaf Floris V afgedamd onder IJsselstein om zodoende het waterpeil te kunnen verlagen, zodat de Hollandse IJssel beter als afwatering van het veenrijke Groene Hart zou functioneren. Met het hogere waterpeil van de Lek was dat moeilijker. Hollandse IJssel en Lek komen bij Krimpen aan de IJssel weer bij elkaar; inmiddels is door natuurlijk verval over het traject IJsselstein-Krimpen aan de IJssel het waterpeil van de Lek verlaagd.

door de Krimpenerwaard

Beide waarden, zo dicht ten oosten van Rotterdam, vallen op door het landelijke karakter, de rust en de stilte. Ideaal om doorheen te zwerven met de fiets.

molens bij Kinderdijk

Grote Waal, een voormalige dijkdoorbraak in de Hollandse IJssel

toegangshek kavel vanaf Tiendweg (karakteristiek met 2 bomen)

Dag 3: De Biesbosch

Vandaag ben ik met de auto naar de Dordrechtse Biesbosch gereden en vandaar uit gaan fietsen door dit Nationaal Park. Ik had mij er iets meer van voorgesteld. Het mooie landschap zag er nogal "parkachtig" uit en er zijn maar weinig fietspaadjes direct langs het vele water. Een beetje saai dus, zelfs mijn navigatiesysteem hield ermee op....
De Biesbosch is ontstaan tijdens de Elisabethvloed van 1421. Een enorm stuk land en veen is destijds weggeslagen waardoor dit nieuwe, meer landinwaarts gelegen estuarium ontstond. Pas nadat de Deltawerken voltooid waren, hield de getijdewerking in dit gebied nagenoeg op en "verzoette" het water van de Biesbosch. Dat heeft enorme gevolgen gehad voor flora, fauna, landbouw en visserij in dit gebied.

fietsen in de Biesbosch

bloemrijke bermen bij Dordrecht

Dag 4: via de Vlist naar de Reeuwijkse Plassen

Deze fietstocht leidde langs veel waterstromen; de Vlist (op de grens van de Krimpenerwaard en de Lopikerwaard), Reeuwijkse Plassen, Gouwekanaal bij Boskoop, Hollandse IJssel, Lek en Achterwetering.

langs Vlist en door Reeuwijkse Plassen

pontje bij Schoonhoven

informatiepaneel bemaling Lopikerwaard

Op dit paneel wordt 1000 jaar polderbemaling samengevat. Vanaf de eerste natuurlijke afwateringssloten rond 1150, toen het veen nog 3,5 meter boven NAP stond, via poldermolens na inklinking onder NAP (uitgevonden rond 1450), die het water ca. één meter omhoog kunnen scheppen tot de toepassing van het stoomgemaal (1871) en thans het elektrisch gemaal. Inmiddels staat het polderniveau 2 meter onder NAP, een bodemdaling van ruim 5 meter!

gerestaureerde poldermolen Bonrepas langs de Vlist

rivier de Vlist met eilandje

Het polderwater wordt door molens afgevoerd naar de lage boezems (weteringen) en de Vlist. Stap 2 is de bemaling vanuit de lage boezems naar de bedijkte Hooge Boezem in een bocht naast de Vlist. Vandaar uit wordt het overtollige water de Hollandse IJssel ingepompt bij Haastrecht. De Hooge Boezem is nog steeds in gebruik als noodwaterberging.

informatiepaneel over waterberging langs de Vlist

polder "de Hooge Boezem"

De Reeuwijkse Plassen zijn onderdeel van de "Grote Ontginning" die duurde van de 10e tot de 13e eeuw. In deze periode werd op grote schaal veen gewonnen in het Groene Hart. Dit is nog steeds te zien aan de rechthoekige vorm van de plassen en de nog aanwezige legakkers in het water, waar nu wegen over lopen.

Reeuwijkse Plassen

wetering langs Boskoop; links (richting Boskoop) staat het land hoger dan rechts!

oeverbescherming in buitenbocht Hollandse IJssel

Meanderende rivieren als de Hollandse IJssel slijten de buitenbochten uit omdat daar de stroomsnelheid hoger is. De bochten worden daardoor steeds wijder. Dat kan leiden tot dijkdoorbraken, of afsnijdingen van bochten. Om dit te voorkomen worden buitenbochten soms beschermd met strekdammen bestaande uit grote keien.

Dag 5: rondje Voorne

Vandaag ben ik met de auto naar het vestingstadje Brielle gereden. Vandaar uit een rondje door Voorne gefietst. Opvallend genoeg bijna altijd over dijkjes, waardoor je een mooi overzicht over het land hebt. Hoe komen al die dijkjes daar? Het lijkt een beetje op de "Zak van Beverland" waar ik eerder fietste. (zie het reisblog van Zeeland).

Voorne rond 1300 (bron: firebert)

Voorne is letterlijk veroverd op de zee, en nog niet zo lang geleden. Telkens als een aanwas groeide werd deze snel bedijkt, voordat de zee het land weer terugnam. Het veroverde land was de moeite waard om te verdedigen, gezien de nog bestaande vestingstadjes Brielle en Hellevoertsluis en de vele bunkers, verspreid in de weilanden. Een mooi gebied om doorheen te fietsen. Het was helaas te warm om een stadswandeling over de bastions van Brielle te maken.
In de loop van 2018 gaat de Haringvlietdam tussen Voorne en Goeree-Overflakkee weer op een kier, zodat er weer wat meer getijdewerking in de Biesbosch komt. Het "kierbesluit" is ook goed voor de visstand in dit waterrijke gebied. Echter maatregelen zullen nodig zijn om verzilting te voorkomen, immers er wordt ook drinkwater geproduceerd van water uit dit gebied.

rondje door Voorne

haven van Brielle met fel gekleurde huisjes (net als Curacao)

Dag 6: langs Giessen, Linge en Diefdijk

De Diefdijk is de oostelijke grens van Vijfherenlanden in Zuid-Holland met de Tielerwaard in Gelderland. De dijk is in 1277 aangelegd om het "overwater" uit de Betuwe te weren uit het lager gelegen Zuid-Hollandse Alblasserwaard. De Diefdijk is nog steeds een van de belangrijkste binnendijken van Nederland en maakt deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Nieuwe Hollandse Waterlinie (bron: Wikipedia)

De Giessen is een veenriviertje, net als de Alblas en de Vlist. De rivier de Linge is een zijstroom van het Pannerdens Kanaal (vlak bij de Duitse grens), in feite dus ook een aftakking van de Rijn, en mondt uit bij het vestingstadje Gorichem in de Waal. Bij een te hoog waterniveau, als de vestinggrachten van Gorichem dreigen te overstromen, dient het Kanaal van Steenenhoek als "overstort".
Ook breng ik een bezoek aan de doorgezaagde bunker in de Diefdijk onder Culemborg.

rondje langs Giessen, Boven-Merwede, Kanaal van Steenenhoek, Linge, Diefdijk en Lek

Witte Brug over de Giessen

langs de Linge

watermolen bij Leerdam

doorbraak Diefdijk "wiel van Bassa"; grootste wiel van Nederland

bunker op ingeklonken bodem, zodat funderingspalen zichtbaar zijn; een "paalbunker"

informatiepaneel Diefdijk

wiel "De Waal" in de Diefdijk

doorgezaagde bunker onder Culemborg

details van vertrekken in bunker

doordijkje naar 5 meter hoge Diefdijk

Lek bij Vianen met nevengeulen

informatiepaneel stuw Hagestein

Als de stuw dicht is, blijft scheepvaart mogelijk via de sluizen. Ook de vissen kunnen altijd passeren via de vissentrap.

stuw Hagestein bij Vianen

vistrap bij stuw

Dag 7: op zoek naar aanwijzingen van "hoog water in de polder"

Vandaag een klein afsluitend rondje door de mooie Alblasserwaard. De bodem van deze polder is sinds de ontginning met gemiddeld 40 centimeter per eeuw gedaald. Het huidige niveau van het land is 1 à 2 meter onder NAP en nog steeds dalende. Er hebben al zo'n 40 overstromingen plaatsgevonden; de helft uit het oosten (het "overwater" uit de Betuwe), de rest door dijkdoorbraken t.g.v. hoogwater of ijsdammen van zowel de Lek, de Waal en de Linge. En door stormvloeden vanuit de Noordzee.
Tenslotte is het land drie keer door inundatie onder water gezet, o.a. in 1574 tijdens de oorlog tegen de Spanjaarden.
De bewoners zijn dus gewend aan "hoog water in de polder" en zeker bij de oude boerderijen is goed te zien hoe men de woningen daarop heeft aangepast. Bijvoorbeeld met een speciale "hoogwaterdeur", ca. 1,5-2 meter boven het maaiveld om vandaar uit met een "vloedboot" de woning in en uit te kunnen. Ook zijn soms gevelstenen zichtbaar die de waterniveau's weergeven tijdens deze waterrampen.