Overijssel

Fietsen in Overijssel - de Sallandse Heuvelrug

kaart Overijssel (bron: www.kaartenenatlassen.nl)

Na een uitgebreid bezoek aan de Hondsrug in Drenthe, blijf ik nog even rondhangen in de geologische restanten uit de IJstijden. Want ook de Sallandse Heuvelrug is gevormd in de IJstijden toen in het huidige IJsseldal een gletsjer lag. De Sallandse Heuvelrug was de oostelijke zijmorene van de gletsjer en het Veluwe massief de westelijke zijmorene.

Inhoud

• geologische geschiedenis van de bodem van Overijssel
• dag 1: verkenningsrondje om Den Ham
• dag 2: Lemelerberg en de bossen bij Ommen
• dag 3: Tankenberg, schuivenhuisje en Dinkel
• dag 4: langs de IJssel
• dag 5: naar de Overijsselse veengebieden
• dag 6: Nationaal Park de Sallandse Heuvelrug
• dag 7: Nationaal Landschap IJsseldelta - Biesbos van het Noorden
• dag 8: Twente verkennen vanuit Markelo
• dag 9: een rondje om Dalfsen
• dag 10: rondje bij Deventer

Geologische geschiedenis van de bodem van Overijssel

stuwwallen in Nederland (bron: Wikipedia)

Op bovenstaand kaartje zijn de diverse stuwwallen in groen zichtbaar. Opvallend is dat een gletsjer in Overijssel een sleuf getrokken heeft van meer dan 100 meter diep en 25 km breed, die thans door sediment uit de IJssel weer opgevuld is (zie onderstaande dwarsdoorsnede).
Ook valt het brede stroomdal van de Oer-Vecht op tussen de hoger gelegen regio's van Drenthe en Twente. Dit dal is ontstaan in de voorlaatste IJstijd en is nog steeds in het landschap zichtbaar. In dit dal stroomt thans het aanzienlijk kleinere stroompje van de Overijsselse Vecht.

dwarsdoorsnede bodem vanaf Utrechtse- tot Sallandse Heuvelrug (bron: www.IJsselID.nl)

Dag 1: verkenningsrondje om standplaats Den Ham

Prachtig weer vandaag. Eerst met de auto naar Den Ham gereden en daarna mijn middagrit op de fiets. Ik woon in een prachtig tuinhuisje van de familie Hilberink.

mijn woninkje in Den Ham

verkenningsrondje Den Ham

Meteen wat flinke klimmetjes naar de toppen van de Sallandse Heuvelrug; 65 meter boven NAP.

hoogteprofiel (pieken zijn de Sallandse Heuvelrug)

het Zwolsekanaal bij Daarlerveen

fietspad bij Nijverdal

op de Sallandse Heuvelrug

de Midden Regge bij Overwater

Net als in Drenthe werden ook de beken en rivieren in Overijssel ten behoeve van de landbouw en om overstromingsgevaar tegen te gaan gekanaliseerd. Ook hier worden de oorspronkelijke meanders weer teruggebracht en worden waterbergingsgebieden gecreëerd door lokale afgraving van de oevers. De Regge mondt uit bij Ommen in de Overijsselse Vecht.

Dag 2: Lemelerberg en door de bossen bij Ommen

Vandaag volg ik het stroomgebied van de Regge, die uitmondt in de Overijsselse Vecht. De Regge stroomt ten oosten van de Lemelerberg maar doorsnijdt deze bij "Steile Oever". De Vecht ligt tegenwoordig opgesloten tussen dijken en is rechtgetrokken. Toch liggen nog veel afgedamde meanders in het landschap die herinneren aan het wilde karakter van de rivier in het verleden. Ten zuiden van de Vecht en ten oosten van Ommen ligt boswachterij Ommen, een mooi bosgebied waar naaldhout, aangeplant om zandverstuiving tegen te gaan, plaats maakt voor meer gevarieerd loofhout.

Lemelerberg en de bossen bij Ommen

Vanuit Den Ham heb ik eerst natuurgebied "de Zandstuwe" bezocht, ingeklemd tussen cultuurgrond. Oorspronkelijk woeste grond met een zandverstuiving, daarna een productiebos voor naaldhout, dat thans wordt omgewerkt tot een aantrekkelijker gemengd bos met meer loofhout. Van daar uit ontdekte ik een heel leuk zandpad over een smalle dijk tussen de Lindenbeek en het Overijsselse kanaal, dat eindigde bij een stuw in het kanaal. 

sluis in Overijssels kanaal bij Vroomshoop

langs de Regge met aan de horizon de Lemelerberg

Steile Oever

Bij Steile Oever heeft de Regge in het geologische verleden de stuwwal van de Lemelerberg doorsneden, met als gevolg een scherpe overgang in het landschap. En een eenzaam stukje stuwwal ten noorden hiervan; de Bethmenerberg.

topografische kaart met doorsnijding stuwwal door Regge

De Regge was vroeger een drukbevaren rivier; niet diep, maar op sommige plaatsen wel een kilometer breed. Men gebruikte zgn. "zompen"; vrachtschepen met weinig diepgang.
Dit dal is nog steeds zichtbaar als een laagvlakte in het landschap.
Thans krijgen veel rivieren, zoals de Regge en de Vecht, hun meanders weer terug en wordt door lokaal afgraven de waterbergingscapaciteit verhoogd. Dit om het water langer vast te houden. Het rivier- en beekdal landschap wordt daardoor gevarieerder met ruimte voor moerasbos en kruidenrijk grasland.

Steile Oever

Lemelerberg

De Lemelerberg en de Archemerberg vormen samen een stuwwal in het verlengde van de Sallandse Heuvelrug. Deze stuwwallen zijn meer dan 150.000 jaar geleden ontstaan in de IJstijden.
De Lemelerberg krijgt onbedoeld steeds meer natuurlijk bos, dat de heidevelden verdringt. Dat wordt nu aangepakt, Heide op de plateau's en (naald- en loof) bossen op de hellingen.

op de gortdroge Lemelerberg

afgedamde meander in de Overijsselse Vecht

sluis in de Overijsselse Vecht

Overijsselse Vecht ten westen van Ommen met stuw en vistrap

Veel vis uit het IJsselmeer zwemt in het voorjaar de rivieren op om eitjes te leggen in beschutte wateren. Door de vele sluizen en stuwen is dat lastig. Een vistrap brengt uitkomst. Met kleine treden kunnen de vissen toch stroomopwaarts komen om zodoende de stuw te passeren.

detail vistrap

Dag 3: Tankenberg, schuivenhuisje en Dinkel

Overijssel heeft in het geologische verleden bezoek gehad van minstens twee gletsjers. Eén gletsjer vormde het IJsseldal tussen de Veluwe en de Sallandse Heuvelrug. De andere veroorzaakte stuwwallen in Twente en vormde een depressie tussen Salland en Twente; een lager gelegen gebied waar veenvorming voorkwam. 
Net als de meeste stuwwallen in Nederland is de ligging globaal noord-zuid. De gletsjers kwamen immers uit het noorden. De stuwwallen zijn ontstaan doordat de uitbreidende gletsjers het bestaande bodemmateriaal naar opzij schoof.
De Tankenberg is de hoogste top van Overijssel en ligt bij Losser in het stuwwallengebied van Twente.

stuwwallen van Overijssel in rood (bron: https://www.geoportaaloverijssel.nl)

Tankenberg, schuivenhuisje en Dinkel

Vanuit Losser heb ik de fiets gepakt en de Tankenberg beklommen, het hoogste punt van Overijssel, 85 meter. De klim stelde niet veel voor omdat het omringende landschap al op een hoogte van ca. 40 meter ligt. Vervolgens heb ik een prachtige tocht gemaakt door het rollende landschap richting noorden. Ik was op zoek naar het "schuivenhuisje" bij Denekamp. Op de weg terug heb ik de grensrivier de Dinkel tegen de stroom in gevolgd.

uitzicht op de Tankenberg

afdaling van Tankenberg

Het Schuivenhuisje is gebouwd in 1887 en is ca. 15 m lang; 1,5 m breed en 3 m hoog. De schuiven regelden de waterstroom van de Dinkel in het kanaal Almelo-Nordhorn. Rond 1960 is deze functie door een iets verderop gelegen stuw overgenomen. Het huisje doet nu dienst als historisch monument. Zie een mooi filmpje op Youtube van het Schuivenhuisje.
Het kanaal doet sinds 1960 geen dienst meer voor vrachtverkeer maar is mooi gelegen. Door de trage stroming verzandt het kanaal echter en groeit langzaam dicht met waterplanten.

topografische kaart met horizontaal het kanaal en zuid-noord de Dinkel

het Schuivenhuisje

de Dinkel bij aankomst in het kanaal Almelo-Nordhorn

achterkant met schuiven

zicht op Dinkel vanaf stuw

verzanding en dichtgroeiend kanaal

watermolen in Dinkel bij landgoed Singraven, Denekamp

de Dinkel bij Denekamp

De Dinkel is een onvoorspelbaar riviertje van 93 km lang. Na een flinke regenbui kan de rivier door overstromingen veel overlast geven aan de boeren. Daarom is rond 1964 een Omleidingskanaal gegraven om de Dinkel te ontlasten. Het gevolg was dat de natuurlijke dynamiek van de rivier verdween. Later heeft men een verdeelwerk aangelegd met een klep in de Dinkel die sluit bij teveel rivierwater dat dan alsnog het Omleidingskanaal instroomt maar door een balgstuw niet terug kan stromen. Door deze maatregelen blijft het water langer in het gebied en wordt verdroging tegen gegaan.

balgstuw in de Dinkel bij Beverborgsbrug

Dinkel met Verdeelwerk en Omleidingskanaal bij Beverborgsbrug

Dag 4: langs de IJssel

De IJssel is een grensrivier tussen Gelderland en Overijssel. Vanuit Gelderland gezien ligt de provincie Overijssel dus "over de IJssel"! De rivier is van regenwater afhankelijk en de waterstanden kunnen dus nogal fluctueren. 

de stroomgebieden van de IJssel (bron: IJsselID.nl)

De IJssel kan in drie gebieden verdeeld worden.

• Traject A: van Arnhem naar Deventer: beperkt verhang (7 cm/km), veel meanders
• Traject B: van Deventer naar Zwolle: groter verhang (13 cm/km), rechtere loop, meer nevengeulen
• Traject C: Zwolle-delta: gering verhang (4 cm/km), breed rivierstelsel uitmonding

Traject A met de vele meanders zal gefietst worden als ik Gelderland verken. Vandaag bezoek ik traject B met zijn nevengeulen. Ik begin bij de pont van Wijhe en ik steek weer over met het voetveer van Zwolle. Traject C: IJsseldelta en Kampereiland bezoek ik op dag 7.

Om de incidentele extra aanvoer van rivierwater in goede banen te leiden is bij Veessen-Wapenveld, ca. 15 km ten zuiden van Zwolle, aan de westkant van de IJssel een speciale "hoogwatergeul" aangelegd, om verdere dijkverhoging te voorkomen. Deze ingreep is onderdeel van het landelijk project "ruimte voor de rivier" en heeft als doel om het waterbeheer te verbeteren om de kans op overstromingen in de toekomst te verkleinen.
Ik ga dit gebied per fiets verkennen.

rondje IJssel, traject B met nevengeulen

achtergrond de IJssel; voorgrond een afgedamde nevengeul

de schuiven van de inlaat van de hoogwatergeul

De hoogwatergeul is een landbouwgebied dat naar verwachting slechts een paar maal per eeuw door hoog IJsselwater zal overstromen. Het gebied is opgesloten tussen twee noord-zuid lopende dijken. Bij de zuidelijke inlaat nabij Veessen is de IJsseldijk deels afgegraven om naar de schuiven van de inlaat toe een uiterwaarde gebied te creëren. Via bruggen blijft het gebied tussen geul en IJssel bereikbaar wanneer de geul in gebruik is.
De elektriciteitsmasten staan op een sokkel, voorbereid op hoog water.

zicht op de zuidelijke brug met schuiven

Aan de noordzijde is het landschap van nature hoger. Met een sluis en 2 gemalen wordt de uitlaat van het in de geul stromende water geregeld. Het omringende land wordt geschikt gemaakt voor natuur en recreatie.

noordelijke afsluiting met een sluis

zicht op noordelijke uitlaat

De meander bij Veessen is van oudsher een bottle-neck in de IJssel. Water kan daar opstuwen. De hoogwatergeul zal het waterpeil plaatselijk maximaal 71 cm verlagen. De boeren en bewoners in dit gebied waren niet heel blij met dit project.
Het hele project heeft ruim €300 miljoen gekost. Mijn persoonlijke mening is dat gedogen dat in uiterwaarden gebouwd mag worden (boerderijen, woonhuizen, steenfabrieken) tot gevolg kan hebben dat uiteindelijk voor veel geld de uiterwaarden weer hun oorspronkelijke functie terugkrijgen. Dat komt helaas op meer plaatsen in Nederland voor. Aan de andere kant zie ik landelijk beleid dat de overheid steeds meer uiterwaarden resp.  rivier- en beekoevers in eigendom heeft of in ieder geval beheert; dat lijkt mij een goede zaak in het kader van de versterking van de Ecologische Hoofdstructuur.

nevengeul, nu recreatieplas

afgedamde nevengeul

recreatieplas aan de IJssel

productie hooivelden en extensieve begrazing aan de IJssel naast elkaar

Dag 5: naar de Overijsselse veengebieden

In Overijssel lag vroeger tussen de stuwwallen in een uitgestrekt veengebied dat doorliep tot in Drenthe en Groningen. Dit gebied is de afgelopen eeuwen in cultuur gebracht door boerenbedrijven. De ontginnings- en verkavelingspatronen zijn nog zichtbaar in het landschap. Een paar kleine stukjes hoogveen zijn nog over, zoals Engbertsdijkvenen in oostelijk Overijssel en Bargerveen in zuid-oost Drenthe. De provincie Overijssel heeft samen met Staatsbosbeheer een mooie animatie video gemaakt van de veenvorming in Engbertsdijksvenen. Veel plaatsnamen in dit gebied eindigen met "veen" of "haar" (hogere zandgrond). Ik ga dit gebied per fiets vanuit Den Ham verkennen.

topografische kaart van Engbertsdijksvenen

rondje door de veengebieden van Overijssel

Dit fietsrondje geeft een goede indruk van het brede veengebied dat ligt tussen de Sallandse Heuvelrug (links op de kaart) en de uitlopers van de stuwwal van Enschede naar Ootmarsum en Vasse (rechts op de kaart). In het landschap zijn duidelijk de ontginnings- en verkavelinngspatronen zichtbaar door het wegen- en slotenpatroon en de vele veenkanaaltjes waar de "platbodems" voeren om het veen af te voeren.

fietspad langs Engbertsdijksvenen

Het Engbertsdijksveengebied is helaas niet toegankelijk. Vanaf de buitenranden is wel te zien dat het een mooi gebied is. Voor de structuur van het veenlandschap is de topografische kaart nodig.
"De actieve hoogveenkern in het noordelijk deel is tijdig tegen verdere verdroging beschermd. Buiten het actieve hoogveen bestaat het gebied vooral uit heide, zowel natte als droge heide. Langs de randen zijn er kleine berkenbossen te vinden. Om er voor te zorgen dat het grondwater niet wegstroomt, zijn er dammen aangelegd en is het gebied in compartimenten ingedeeld." (citaat Provincie Overijssel).
In de zuid-west hoek ligt het veenmuseum, deels openlucht, deels tentoonstellingsruimte. Zeer de moeite waard! Het museum geeft een goede indruk van het zware werk en de leefomstandigheden van de veenarbeiders.

veentreintje in het veenmuseum

mijn chauffeur en gids

Dag 6: Nationaal Park de Sallandse Heuvelrug

Vandaag ga ik vanuit Den Ham deze stuwwal uitgebreid bekijken en een aantal "bergtoppen" beklimmen zoals de Holterberg, de Haarlerberg en de Luttenberg.
Wat is dit toch een prachtig gebied. Wonen in Nijverdal temidden van het beekdallandschap van de Regge en de Sallandse Heuvelrug lijkt mij een voorrecht. Het viel mij wel op dat het boven op de heuvels erg droog is. Gebiedsvreemd water inlaten (bijvoorbeeld uit het IJsselmeer) lukt alleen in de laag liggende gebieden. De berken kleuren geel, de heide is verdord en de bosbessenstruikjes geven een rode herfstgloed af. Laten we hopen dat er geen bosbrand uitbreekt.

Nationaal Park Sallandse Heuvelrug

ooievaars op nest bij Lemelerberg

op de Hellendoornse Berg

Luttenberg is een kleine stuwwal, ten westen en geïsoleerd van de Sallandse Heuvelrug.

zicht op de Luttenberg

 Dag 7: Nationaal Landschap IJsseldelta - Biesbos van het Noorden

In het kader van ruimte voor de rivier wordt bij Kampen gewerkt aan 2 projecten:

1. verdiepen van de rivier om de waterdoorstroming te verbeteren
2. graven van een nevengeul (bypass) richting Drontermeer (2019)

ruimte voor de IJssel bij Kampen (bron: Rijkswaterstaat)

Op Kampereiland wordt een uitgebreid natuurgebied aangelegd met rietmoerassen, eilanden en zandplaten. Dit gebied doet denken aan de Biesbosch.
Vandaag start ik mijn fietstocht bij Wilsum en ik ga de projecten bekijken.

rondje door de IJsseldelta

Langs de IJssel bij startpunt Wilsum

uitzichttoren op Kampereiland

uitzicht vanuit toren over de eilandjes van de IJsseldelta

Het Zwarte Meer, dat gevoed wordt door de Overijsselse Vecht via de rivier het Zwartewater, heeft bij noordwestenwind en landinwaartse stroming soms te maken met opstuwend water vanuit het Ketelmeer. De driedelige balg bij Ramspol, een opblaasbare dam, sluit dan het Zwarte Meer af van het Ketelmeer. Hiermee wordt 115 km dijkverhoging rond het Zwarte Meer en Zwarte Water voorkomen.

balgstuw bij Ramspol

Kampereiland is door de overheid aangewezen als een "overstroombaar gebied". Wettelijk gezien ligt het buitendijks en het gebied functioneert als waterberging om pieken in het hoogwater van de IJssel af te vlakken. Toch wordt veel gedaan om de bewoners te beschermen, zoals dijkverzwaring.
De museumboerderij op het Kampereiland is zeer de moeite waard. Hier krijg je een indruk van het zware bestaan van de boeren in dit gebied, die nog steeds met overstromingen van de IJssel te maken hebben. De boerderijen zijn bijna allemaal op een metershoge terp gebouwd. Leuk is om de collecties te bekijken van bijvoorbeeld klederdracht en huisraad. 

museumboerderij op Kampereiland

Kampen Broederpoort

Vroeger lag de hanzestad Kampen aan de Zuiderzee. De monding van de IJssel groeide echter uit door sedimentatie van zand en klei. Daardoor ontstond een delta met eilanden en zandplaten. De huidige hoofdscheepvaartroute "het Keteldiep" wordt geregeld uitgebaggerd. Bij de overige zijstromen van de IJssel in de delta laat men de natuur zijn gang gaan.

Keteldiep; de hoofdgeul IJssel richting Ketelmeer en op de achtergrond Kattendiep

langs het Drontermeer met zicht op Flevoland

Drontermeer

De aanleg van de hoogwatergeul Reevediep verloopt voorspoedig. De bypass zal eind 2019 opgeleverd worden, waarbij aan inlaat en uitgang kant de dijken doorgestoken zullen worden. De geul is ingesloten door twee nieuw aangelegde dijken en zal enkele keren per eeuw nodig zijn als waterberging is de verwachting. Het overtollige IJsselwater zal dan via het Drontermeer naar het IJsselmeer worden afgevoerd.
Voor het overige zal dit gebied zijn agrarische functie behouden, waarbij niet meer gebouwd mag worden in de geul (net zoals dat bij uiterwaarden verboden zou moeten worden). Ook zal natuurontwikkeling en recreatie zoals fietspaden niet vergeten worden. Deze punt van Overijssel kan in de toekomst wel eens een prachtig gebied worden! En het is er nu al mooi, vooral op Kampereiland.

topografische kaart graafwerkzaamheden onder Kampen

rechts: grondwerkzaamheden voor bypass IJssel, links herstelt de natuur al

een nieuwe sluis voor de bypass aan de inlaatkant bij de IJssel

grondwerk voor bypass

nevengeul IJssel bij Katerveer

Dag 8: Twente verkennen vanuit Markelo

Vandaag geen thema, geen verhaal, geen foto's. Gewoon heerlijk gefietst in het mooie golvende Twentse landschap. Bossen, velden, beekjes en kanalen. Wat mij opviel was de stilte overal. De mens, de natuur; doodstil. Het was heet, zonnig en een droge wind. Maar de fietstocht was heerlijk.

rondje om Markelo

Dag 9: een rondje om Dalfsen

Vandaag ben ik met de auto naar Dalfsen gereden en heb ik met de fiets de omgeving verkend. Dalfsen ligt aan de Overijsselse Vecht en is omgeven door bossen, velden, riviertjes en Weteringen.

rondje om Dalfsen

vistrap in stuw bij Dalfsen

Bij Dalfsen langs de Overijsselse Vecht wordt drinkwater geproduceerd door zuivering van oeverinfiltraat. Het rivierwater verspreidt zich jarenlang via de bodem onder de dijk door (een soort kwelwater) en wordt op natuurlijke wijze bacteriologisch gereinigd. Na oppompen volgt de laatste stap: chemische reiniging. Het proces is duurzaam want het opgepompte water wordt door de rivier via grondwaterstroming weer aangevuld. In het waterwingebied vindt natuurontwikkeling plaats.

informatiepaneel Vitens drinkwaterproductie bij Dalfsen

ecologisch verantwoord productiegebouw

kasteel Rechteren bij Dalfsen

Dag 10: rondje bij Deventer

Vandaag de laatste dag in Overijssel. Nog één keer langs de IJssel, nu bij Deventer.

rondje bij Deventer

Het gebied ten noorden van Deventer is de moeite waard. Veel bosjes, houtwallen en rustige fietspaden. Door de droogte zijn de paden wel zanderig geworden. Oppassen in de bochten dus!

Bij Olst kwam ik interessante informatie tegen over de IJssellinie; een inundatie project uit de Koude Oorlog. In tegenstelling tot de 7 overige waterlinies in Nederland, die honderden jaren geleden al gebouwd werden, is de IJssellinie pas recent gebouwd (1950) en evenals de andere linies nooit echt gebruikt. De "vijand" had immers al kanonnen, en later ook raketten en vliegtuigen zodat inundatie al lange tijd een achterhaald strategisch concept was.

Het idee was dat er een aanval over land uit Rusland zou kunnen plaatsvinden, die afgeremd moest worden door een brede watermassa; te diep om doorheen te marcheren maar niet diep genoeg om over te varen. Hiertoe werden waterwerken gebouwd die er voor zorgden dat Waal, Nederrijn en Gelderse IJssel afgesloten worden, zodat al het Rijnwater via de IJssel naar het IJsselmeer zou stromen. Het watervolume van de IJssel zou hierdoor met een factor 10 toenemen, zodat de rivier buiten zijn winterdijken zou treden en een strook land ter breedte van zo'n 5 kilometer onder water zou zetten, van de Duitse grens tot het IJsselmeer. Evacuatie van de bewoners werd voor lief genomen.
Op drie plaatsen is een stuw gebouwd; bij Nijmegen, Arnhem en Olst. In de uiterwaarden werden pijlerdammen met kleppen gebouwd, in de rivier afzinkbare caissons met kleppen en op strategische plaatsen zouden binnenvaartschepen afgezonken worden. Op beide rivieroevers zouden de stuwen vanuit bunkers met kanonnen beschermd worden.

kaart van inundatie IJssellinie (bron Wikipedia)

informatiepaneel strategie IJssellinie

informatiepaneel IJssellinie bij Olst

bunker met voormalige geschutskoepel

toegang bunkerhospitaal

doe-het-zelf-pontje in Overijssels kanaal bij Heeten

Overijssel is een heerlijke fietsprovincie. Ik schat in 10% van de fietspaden gereden te hebben; redenen genoeg om nog eens terug te komen.