Gelderland - Achterhoek

Fietsen in de Achterhoek van Gelderland

Inhoud

• Beschrijving van het landschap
• Dag 1: kennismaking met de hellingen van Montferland
• Dag 2: idem, de hellingen van de Veluwezoom
• Dag 3: langs het Pannerdensch kanaal
• Dag 4: de Gelderse Poort
• Dag 5: rondje om Zutphen
• Dag 6: een rondje om Aalten-oost 
• Dag 7: een rondje om Aalten-west
• Dag 8: langs de Rijn naar Lobith
• Dag 9: van Ruurlo naar Vorden, Lochem en Borculo
• Dag 10: een rondje om Winterswijk

Beschrijving van het landschap

Gelderland is zo groot en mooi, dat ik deze provincie in drie delen fiets; Achterhoek, Veluwe en Betuwe. De Achterhoek, en dan speciaal het gebied direct achter Arnhem en Nijmegen, heeft mijn bijzondere belangstelling om twee redenen.

1. er zijn veel gebieden met een geologisch interessante achtergrond uit de IJstijd, zoals Montferland, de IJssel vallei en de Veluwezoom
2. het gebied is bijzonder vanwege de vele "rivierstrangen"; oude lopen die inmiddels door de rivieren Rijn en Maas verlaten zijn. Men spreekt zelfs van een strangenkerkhof

hoogtekaart Achterhoek Gelderland (bron: Wikipedia)

Uit de hoogtekaart is te op te maken dat de gletsjers uit de IJstijden Gelderland behoorlijk doorsneden hebben. Zo lag er een gletsjer in de Gelderse Vallei, waar nu de restanten van de zijmorenen nog zichtbaar zijn; Utrechtse Heuvelrug en Veluwe.

Ook lag er (op een ander tijdstip) een gletsjer in de huidige IJsselvallei; tussen Veluwe en de Sallandse Heuvelrug. Deze gletsjer volgde de loop van de oer-Rijn die toen nog in noordelijke richting stroomde. Deze gletsjer eindigde waar nu Nijmegen ligt.

Thans volgt de IJssel het oer-Rijndal dat door de gletsjer verder is uitgesleten. De huidige Rijn heeft de morene-dam tussen Berg en Dal en Montferland weggesleten; ooit zaten deze gebieden d.m.v. een eindmorene aan elkaar. Nu alleen nog ondergronds.

Maar voordat de Rijn zijn loop verlegde, stroomde deze rivier ten noorden van Montferland langs. In die bedding stroomt nu de Oude IJssel.

Pas sinds de IJstijden buigen de grote rivieren in Oost-Nederland naar het westen af, "onder de gletsjers langs". Zowel Rijn als Maas vertonen een knik van het zuiden naar het westen. 

Dag 1: kennismaking met de hellingen van Montferland

Vandaag ben ik ingetrokken bij het Vrienden-op-de-Fiets gastadres van Marijke Bogaard. Een mooie aanbouw aan het huis met mijn eigen zithoek in de tuin!!

mijn uitvalsbasis vanuit Zevenaar

van Zevenaar naar Montferland

Slaperdijk bij Oud-Zevenaar met Montferland aan de horizon

Oude-Rijn strang 

kasteel Huis ter Bergh bij 's-Heerenberg (13e eeuws)

zichtlaan vanuit Huis ten Bergh op Montferland

het "gletsjerdal" tussen Veluwezoom (horizon) en Montferland (voorgrond)

De hellingen die ik gefietst heb zijn niet spectaculair meer, vergeleken met enkele honderdduizenden jaren geleden. Want in het geologische verleden was het gletsjerdal, waarin nu de IJssel stroomt, wel 100 meter dieper uitgesleten! Daarna is dit dal dichtgeslipt, o.a. doordat de stuwwallen langzaam weg eroderen.

doorsnede gletsjerdal van Veluwezoom tot Sallandse Heuvelrug (bron: Wikipedia)

Dag 2: kennismaking met de hellingen van de Veluwezoom

Vandaag steek ik het "gletsjerdal" over en verken ik de andere zijmorene; Nationaal Park Veluwezoom.

rondje door NP Veluwezoom

Vanaf het IJssel dal gaat de stuwwal van de Veluwezoom steil omhoog tot ca. 100 meter.

hoogteprofiel rit naar Veluwezoom

Lathumse Plas (hoogwater overloop IJssel bij Rheden)

pontje bij Rheden (zeer laag water in IJssel)

hellingen Veluwezoom

zomaar een prachtige boom

stuifzand

broekbossen bij IJssel

kunstwerk bij veerpont Bronkhorst

Dag 3: langs het Pannerdensch Kanaal

Het was de bedoelig, de derde stuwwal van het trio bij Nijmegen te bezoeken; Berg en Dal. Helaas was de fietspont over de Waal uit de vaart genomen vanwege laag water.

In plaats daarvan heb ik het Pannerdensch Kanaal rondgefietst.
Met stuwen en sluizen wordt al 300 jaar via het Pannerdens Kanaal een verdeling gemaakt van het uit Duitsland afkomstige Rijnwater, zodanig dat veiligheid en scheepvaart gewaarborgd is. Hierdoor is er geen risico meer van verlanding van Nederrijn en IJssel.

waterverdeling van de Rijn in Waal (6/9), Nederrijn (2/9) en IJssel (1/9)

Het natuurontwikkelingsproject "Rijntakken" is de de naam van een natuurbeschermingsproject van de oevers van Rijn, Nederrijn, Waal en IJssel. In het kader van "ruimte voor de rivier" worden vaarwegen niet verder uitgediept en ook niet te strak ingedijkt, maar krijgen de rivieren meer ruimte in de breedte om extreme wateraanvoer te verwerken. Dit kan zijn door het uitgraven van uiterwaarden (gefinancierd door zand, grind en kleiwinning) en/of door het graven van nevengeulen.
Op diverse plaatsen zijn winterdijken verder van het rivierbed geplaatst waardoor de uiterwaarden verbreed (en door uitgraving ook verdiept) zijn. Ook zijn nevengeulen gegraven en hoogwater keringen gebouwd. Dit is vooral gebeurd bij beide splitsingen omdat die plaatsen extra kwetsbaar zijn bij hoogwater, bijvoorbeeld onder Arnhem bij "De Bakenhof" (westoever) en "De Hondsbroeksche Pleij" (oostoever).

rondje om Pannerdensch Kanaal

oude steenfabriek bij Zevenaar

In deze oude steenfabriek, thans museum, is te zien hoe vroeger bakstenen en dakpannen, gefabriceerd van lokaal gegraven klei, gebakken werden in ovens die segmenten van het cirkelvormige gebouw vormden. Van bovenaf werd brandstof via deksels toegevoegd en de rookgassen verdwenen via de centrale schoorsteen. Met schuiven werd de warmtestroom gericht om elke lading een wekenlange hittecyclus te laten doormaken tot wel 1000 graden Celcius.

rekken voor bakstenen en dakpannen

nevengeul en hoogwaterkering bij Pannerden

splitsing Boven-Rijn bij Pannerden in Pannerdensch Kanaal (noord) en Waal (west)

op het puntje van de splitsing van Rijn in Pannerdensch Kanaal en Waal

idem, maar nu omgedraaid richting fort Pannerden

Fort Pannerden, gelegen op de punt van de watersplitsing sinds 1869, heeft een belangrijke rol gespeeld in de militaire functie van het water in Nederland, namelijk om de watertoevoer naar Nederland te beschermen. Vooral omdat het aangevoerde water gebruikt kon worden voor inundatie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (het onder water zetten van een strook land tussen Muiden en de Biesbosch, om de vijand tegen te houden).

hoogwaterkering bij Pannerden, gezien vanaf fort Pannerden

kasteel Doornenburg langs het Pannerdensch Kanaal

wiel bij Huissen

droge nevengeul bij Malburgen (onder Arnhem)

splitsing Pannerdensch Kanaal bij Arnhem in IJssel (oost) en Nederrijn (west)

de splitsing bij Arnhem van Pannerdensch Kanaal in IJssel (onder) en Nederrijn (boven)

nevengeul en hoogwaterkering IJssel onder Arnhem 

lege uiterwaarden, klaar voor waterberging bij hoogwater

zomaar een mooi plaatje van een wiel langs het Pannerdensch Kanaal

Oude-Rijn takken met slaperdijk (Jezuïtenwaal)

Dag 4: De Gelderse Poort

Vandaag met de auto naar Ooij gereden en van daaruit de Ooijpolder en de Millingerwaard doorgefietst op weg naar Berg en Dal onder Nijmegen; de derde stuwwal die ik wil bekijken. Wat is de "Gelderse Poort" toch mooi. Nog niet zo lang geleden was het een gevaarlijk gebied vanwege de vele overstromingen in het verleden. De vele waker-, dromer- en slaperdijken in het landschap zijn daar de stille getuigen van. Nu zijn de dijken juist een toeristische attractie om overheen te fietsen, iets verheven boven het land.

stuwwallen en gletsjers in Nederland (bron: www.geo.vu.nl)

De Gelderse Poort bevindt zich oorspronkelijk tussen de stuwwallen van Montferland en het "Rijk van Nijmegen" in. Dit was één stuwwalmassief. Een eindmorene van een gletsjer. Op deze plaats heeft de oer-Rijn zich een bedding uitgeslepen waarna de splitsing van de Rijn zich langzamerhand voltrok. En ook de splitsing van Montferland en het Rijk van Nijmegen. In feite begint in de Gelderse Poort de Rijndelta! Het stroomdal van de rivier is 20 kilimeter breed geworden en de rivier heeft diverse malen zijn bedding verlegt, bijvoorbeeld door bochtafsnijdingen. De vele Rijnstrangen rondom Zevenaar zijn daar de bewijzen van. De mens heeft in de loop der eeuwen zich met vele dijken moeten verdedigen. Maar door de overstromingen is veel rivierklei afgezet. Vandaar de vele steenfabrieken in dit gebied.
De stroming in de rivieren was zó heftig, dat ook het meest zuidelijke deel van de stuwwal tussen Rhenen en Wageningen verdwenen is. Ooit zaten beide wallen aan elkaar als eindmorene van de gletsjer die toen in de Gelderse Vallei lag.

rondje door Gelderse Poort

Ooijpolder met zicht op de Waal

Millingerwaard

splitsing van Boven-Rijn in Waal (onder) en Pannerdensch Kanaal (boven), nu vanuit de Milligerwaard

informatiepaneel splitsing

Wijlerbergmeer aan de voet van de stuwwal van het Rijk van Nijmegen

uitzicht vanaf de stuwwal naar de Ooijpolder

hoogteprofiel Rijk van Nijmegen

Het is géén toeval dat de hoogste toppen van Montferland. Veluwezoom en het Rijk van Nijmegen ongeveer even hoog zijn; iets minder dan 100 meter. Immers ooit zijn deze drie stuwwallen door één en dezelfde gletsjer opgestuwd.

de "Oude Waal", een overloopgebied van de Waal

Dag 5: Rondje om Zutphen

Vandaag ben ik met de auto naar Bronkhorst gereden, en van daar uit met de fiets via het pontje de bossen in van Laag-Soeren en Eerbeek; de uitlopers van de Veluwezoom. Het pontje van Gorssel was vanwege laag water uit de vaart genomen, dus ik ben doorgereden en heb de brug bij Deventer genomen. Ik ben met een grote boog om Zutphen gefietst tussen bossen en velden, en een stukje langs de rivier de Berkel, die bij Zutphen in de IJssel uitmondt.

een rondje om Zutphen

de uiterwaarden van de IJssel

kasteel bij Vorden

Dag 6: een rondje om Aalten-oost 

Vandaag ben ik verkast naar Aalten, dieper de Achterhoek in. Van een rivierengebied naar een coulissenlandschap met prachtige fietspaden door houtwallen, langs akkers en door bossen.
Ik logeer bij Bianca en Paulo Bogaars aan de Romienendiek; een naam die associaties oproept aan de bezetting door de Romeinen, 2000 jaar geleden. Of dat verband klopt heb ik niet kunnen achterhalen.

mijn "residentie" aan de Romienendiek bij Aalten

rondje vanuit Aalten naar het oosten

een bospad aan de grens met Duitsland

De geologie rondom Winterswijk is bijzonder; plaatselijk liggen oude aardlagen door plooiing hoger dan elders. Hierdoor is dagmijnbouw mogelijk. Er wordt in dit gebied kalksteen afgegraven, ontstaan door een ondiepe zee 240 miljoen jaar geleden. Van de 4 groeven zijn er nog twee in gebruik; de andere twee zijn beschermd natuurgebied. Het kalksteen wordt ter plaatse gedroogd en gemalen en vindt toepassing in de wegenbouw en kunstmestindustrie.
Er worden veel fossielen gevonden. Die heb ik bekeken in het Fabriek museum in Winterswijk.

de in gebruik zijnde steengroeve bij Winterswijk

informatiepaneel steengroeve

afgewerkt deel steengroeve, "teruggegeven" aan de natuur 

Het meer bij Meddo, 't Hilgelo, in het Nationaal Landschap Winterswijk, is ontstaan door zandwinning.

langs 't Hilgelo

Dag 7: een rondje om Aalten-west

Vandaag vertrek ik opnieuw richting Duitse grens, nu aan de westkant van Aalten. Ik heb geen plan vandaag, ik laat mij verrassen door wat ik tegenkom.

rondje vanuit Aalten naar het westen

fietspad langs Aa-strang of Bocholter Aa; grensrivier bij Dinxperlo

langs de Aa-strang in Duitsland

de Aa bij Ulft

Dag 8: langs de Rijn naar Lobith

Vandaag heb ik de auto genomen naar Beek aan de westkant van Montferland. Vandaar uit ben ik per fiets opnieuw het rivierengebied ingetrokken om met een omweg naar Spijk (bij Lobith) te fietsen, waar de Rijn Nederland binnenkomt; natuurgebied Tolkamer aan de noordkant van de Rijn. Een gebied met veel oude rivierstrangen. De zuidkant, het gebied rond Millingen, heb ik al eerder verkend.

langs de Rijn naar Lobith

oude rivierstrangen bij de Duitse grens boven Lobith

informatiepaneel over de historie van de Houberg

een "wiglo"; een iglo van wilgen als kunstobject

Het grondwatersysteem van het Rijnstrangengebied wordt beinvloed door twee grote systemen:

1. kwel resp. wegzijging, afhankelijk van de waterstand van de grote omringende rivieren en kanalen (o.a. Rijn en Pannerdens Kanaal); een soort "communicerende vaten"
2. kwel vanuit het hoger gelegen stuwwallencomplex van Montferland; dit water stroomt ondergronds in zuid-westelijke richting en zorgt door de bijzondere chemische samenstelling voor speciale flora en fauna in dit gebied

informatiepaneel over kwel in de Oude Rijn strangen in de Ossenwaard

In de Ossenwaard stond vroeger een keten van wachttorens, van waar uit de rivieren en dijken bewaakt werden. Met name de toenmalige splitsing van Neder-Rijn en Waal. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werden door Prins Maurits veel stellingen met inundatie gebieden en forten opgericht als strategie tegen de oprukkende Spanjaarden. Als de Spanjaarden de riviersplitsing in de Ossenwaard zouden veroveren, konden ze de inundatie gebieden in de rest van Nederland buiten werking stellen, zo was de gedachte.

informatiepaneel Ossenwaard

uitkijkheuvel in de Ossenwaard

uitzicht vanaf de uitkijkheuvel over de Rijnstrangen

aan de oever van de Bijlandplas, een overloopgebied van de Rijn

grote grazers aan de Bijlandplas

de Rijn bij Spijk

Dag 9: Van Ruurlo naar Vorden, Lochem en Borculo

Vandaag heb ik de auto bij Ruurlo geparkeerd en ik heb een rondje door de vele bossen in dit gebied gefietst. Helaas kreeg ik een lekke achterband. Even onderweg gegoocheld naar een fietsenmaker die op maandag open is en al pompend naar Lochem gereden. Snelle service! Meteen maar een nieuwe band laten monteren; Schwalbe Marathon Plus met kevlar-achtige anti-leklaag. 

rondje Ruurlo-Vorden-Lochem-Borculo-Ruurlo

grootvaders huisje op landgoed Den Bramel boven Vorden

donkere wolken pakken zich samen.....

mijn nieuwe achterband

Dag 10: een rondje Winterswijk

Afsluitend op de laatste fietsdag ben ik teruggekeerd naar de mooie omgeving van Winterswijk, om nog eens de groeve te bekijken en het museum met de vele fossielen.

rondje om Winterswijk

watermolen ten zuiden van Winterswijk

De omgeving van de Schaarsbeek is een nat komvormig hoogveengebied. Door de aanhoudende droogte is het grondwaterniveau echter tot bijna 1,5 meter onder het maaiveld gedaald.

informatiepaneel bij grondwatermeter in de Schaarsbeek

Het Korenburgerveen, waar de Schaarsbeek doorheen stroomt, is een restant van een uitgestrekt veenmoeras dat ooit grote delen van de Achterhoek bedekte, tot voorbij de Duitse grens. Het veengebied is nu even droog door de aanhoudende droogte deze zomer.

informatiepaneel Korenburgerveen bij de Schaarsbeek

Korenburgerveen, normaal een meertje, thans droog

Korenburgerveen